Türkiye Florasýndan Ýki Örnek...

Katranaðacý, Sedir, Gamalak (Cedrus Libani)...

Katranaðacý çok eski çaðlardan beri bilinmektedir. Fenikeliler tarafýndan gemi yapýmýnda kullanýlmýþtýr. Bunun dýþýnda katranaðacý ile ilgili bir çok tarihi kayýt bulunmaktadýr. En son Hicaz Demiryolu inþaatý için I. Dünya Savaþý'nýn ilk üç yýlýnda çok miktarda katranaðacýnýn kesildiði bilinmektedir. Katranaðacý bilimsel anlamda ilk olarak 1757 yýlýnda adlandýrýlmýþtýr : Cedrus libanitica. Ancak bu isim botanik olarak geçersiz kabul edilmiþ ve 1823 yýlýnda Cedrus libani adýyla A. Richard tarafýndan yayýnlanmýþtýr.

Betimi...

25 - 30 m boyunda, herdemyeþil aðaçlardýr. Dallar gövdeden, yere yatay olarak çýkarlar. Ýbreli olan yapraklar, çoðunlukla demet halindedir. Erkek kozalaklar yaz sonunda olgunlaþýr. Ýri yumurta biçiminde olan diþi kozalaklar, dallar üzerinde dik durur, iki yýlda olgunlaþýr. Olgunlaþtýðýnda kozalak pullarý dökülerek kozalak ekseni kalýr; böylece pullarýn aralarýndaki kanatlý tohumlar saçýlmýþ olur.

Yayýlýþý...

Türkiye, Kýbrýs, Suriye ve Lübnan'da bulunmaktadýr. Türkiye'de en çok Toros Daðlarý'nýn yüksek kesimlerinde yer alýr. Antakya Hassa civarýnda 600 m, Muðla Fethiye'de de 500 m rakýma inmektedir. Yayýlýþ alanýnýn en kuzey ucu ise Tokat Erbaa'da Çatalan mevkiidir.

Habitat ve Ekoloji...

Genellikle 1,000 - 2,000 m yükseklikler arasýndaki, kireçtaþlý, daha ziyade kalsiyumca zengin topraklarda, yaðmur ve kar nedeniyle daha nemli olan kesimlerde yaþar. Yer yer saf ormanlar oluþturur. Ayrýca karaçam (Pinus nigra subsp. pallasiana), torosköknarý (Abies cilicica) ve bazý ardýç (Juniperus) ve meþe (Quercus) türleriyle karýþýk ormanlar oluþturur. Genellikle bulunduðu ortamlarýn baskýn ögesidir.

Durumu...

Katranaðacýnýn en iyi doðal ormanlarý ülkemizdedir. Fakat bu ormanlar iþletilmekte, daha sonra çeþitli yollarla gençleþtirilmektedir. Bu yüzden doðallýklarýný kaybetmektedir. Bu nedenle doðal katranaðacý ormanlarý tehlike altýndadýr. Ancak son yýllarda çeþitli yörelerde bazý kesimler koruma altýna alýnmýþtýr. Bunlardan en önemlisi Antalya Elmalý Çýðlýkara ormanlarýdýr.

Ekonomik Önemi...

Çok kýymetli bir keresteye sahiptir. Suya dayanýklý olduðundan eskiden gemi yapýmýnda kullanýlýrdý. Günümüzde tel direði ve çit direði olarak, köprü inþaatlarýnda, kapý pencere doðramasýnda, mobilya, parke kurþunkalem, kovan ve kendine özgü kokusu ve güve uzaklaþtýrýcý etkisi nedeniyle elbise sandýðý ve dolap yapýmýnda kullanýlýr. Kýþýn dallarý budanarak, yapraktan yem ltarak deðerlendirilir. Katranaðacý peyzaj bakýmýndan da çok kýymetli olup, park ve bahçelerin süslenmesinde ve son yýllarda, þehirlerin çevresinde yeþil kuþak oluþturulmasýnda uygun yerlerde, yoðun biçimde dikilmektedir.

Düþünceler...

Cedrus cinsi Dünya'da dört türle temsil edilmektedir. Bunlardan himalayasediri (C. deodara) Himalayalar'da, atlassediri (C. atlantica) Kuzey Afrika'da, kýbrýssediri (C. brevifolia) Kýbrýs'ta ve katranaðacý (C. libani) Doðu Akdeniz havzasýnda yayýlmaktadýr. Atlassediri ülkemizde park ve bahçelerde de yetiþtirilmektedir. Katranaðacýnýn anýtsal nitelikte bireyleri de vardýr. Bunlarýn en ünlüleri Antalya Elmalý Çýðlýkara ormanlarýndadýr. Burada Bölükatraný mevkiinde bulunan ve adý kocakatran olan bireyin boyu 25 m, gövdesinin çevresi 8.21 m, çapý 2.62 m ve yaþý 2,000'dir.

Gurmut veya Zingit (Pyrus boisseriana subsp. crenulata)...

Bu türün ilk örnekleri Ýsrailli baba-oðul botanikçiler M. ve D. Zohary tarafýndan 1959'da toplandý. Türkiye Florasý'nin ("Flora of Türkiye") yazýlmasý sýrasýnda bu örneklerin bilim dünyasý için yeni bir aðaç alttürü olduðu, Polonyalý botanikçi K. Browicz tarafýndan ortaya kondu ve 1972 yýlýnda "Pyrus boisseriana subsp. crenulata bilimsel adýyla yayýnlandý.

Betimi...

En çok 10 m boyunda, çalý veya aðaç. Tomruk (gövde) en çok 60 cm çapýnda (çevresi 1.85 m). Dallar grimsi külrengi, kýrmýzýmsý kahverengi benekli; genç sürgünlerin ucu kalýn dikenli. Yapraklar yaþlý dallarda demetsi, son yýlýn sürgünlerinde almaþlý diziliþli; yaprak sapý 0.6 - 5.5 cm uzunluðunda, ince; yaprak ayasý 1.6 - 4.5 x 1.2 - 2.9 cm, yumurtamsý ve dairesel, bazen eliptik, derimsi, tamamen tüysüz; kenarlarý krenulat diþlidir. Çiçek durumu en az 15 çiçekli. Çiçekler 1.5 - 2.5 cm çapýnda. Çiçek saplarý 1.3 - 3.0 cm. Kaliks (çanak) loplarý 5 - 6 tane, dökülücü. Petaller (taçyapraklar) 4 - 7 tane, beyaz. Sitamenler (erkek organlar) çok sayýda. Meyveler 0.7 - 1.5 cm çapýnda, küresel, kýzýl kahverengi, beyaz benekli. Çiçeklenme zamaný mart ayý; meyve zamaný aðustos - ekim aylarýdýr.

Yayýlýþý...

Antalya'ya özgü olan gurmut Aksu ile Manavgat ilçeleri arasýnda tek tek bulunmaktadýr. Serik ilçesinde Kadriye, Dikmen, Çakallýk, Belek, Eminceler, Cumalý, Boðazlak, Ahmediye, Gebiz, Çandýr, Büyüþ, Tekke, Abdurrahmanlar, Töngüþlü, Aþaðýkocayatak, Yukarýkocayatak köyleri çevresinde, Manavgat ilçesinde ise Hatipler Köyü yol ayrýmýnda bulunmaktadýr.

Habitat ve Ekoloji...

Antalya'nýn doðusunda, 10 - 150 m rakýmlar arasýndaki düzlüklerde ya da hafif tepeliklerde tek tek bulunmaktadýr. Bulunduðu ortamlar frigana, tarla kenarlarý, tarla içleri, yol kenarlarýdýr.

Durumu...

Köylüler çoðunlukla tarla içlerinde gölgelik olarak kullanmak üzere birer tane býrakmýþlardýr. Köylülerin ifadesine göre hemen her yerde çok miktarda bulunmaktayken, daha sonralarý tarla açma nedeniyle sayýlarý çok azalmýþtýr. Bugün tarlalarda gölgelik olarak kullanýlan bireyler de pamuk tarlalarýnýn uçakla ilaçlanabilmesi için kesilmeye baþlanmýþtýr. Yörede çok araþtýrýlmasýna karþýn doðal habitatta yaþayan bireylere çok az rastlanýlmýþtýr. Tarlalardaki bireylerin kesilmesi adeta gurmutun sonunu getirebilecektir. Doðal ortamlarýnýn çok önceden bozulmuþ olmasýna karþýn, tür tarla içlerinde de yaþamýný sürdürebilmiþtir. Bu nedenle kolaylýkla üretilebileceði ümidi vardýr. Türün kurtarýlmasý için yöredeki evlerin, otellerin ya da devlet kurumlarýnýn bahçelerinde yetiþtirilmesi önerilmektedir.

Ekonomik Önemi...

Bilinen bir ekonomik önemi yoktur. Ancak gurmutun hem çiçekli görünüþü hem de meyveli görünüþü çok güzeldir. Bu nedenle yetiþtirilerek, özellikle Antalya çevresindeki tesislerin bahçe mimarisinde kullanýlmasý önerilir.

Düþünceler...

Aðaç yöresel olarak iki isim taþýmaktadýr. Serik çevresinde yerli halk "zingit" adýný kullanýrken, yörükler "gurmut" demektedirler. Gurmut adý "kuru armut" sözcüklerinin söyleniþle kýsalmýþ biçimi olabilir. Çünkü bu aðaç armutun akrabasýdýr. Gurmut Türkiye'deki diðer armut ve ahlat türlerinden kalikslerinin dökülücü olmasýyla kolaylýkla ayýrdedilebilir. Gurmutun diðer alttürü Kuzey Ýran ve Türkmenistan'da yayýlmaktadýr.

Kaynak : TÜBÝTAK, Bilim ve Teknik, Sayý 326