Caretta Caretta Ýle 95 Milyon Yýl...

Ünlü Ýngiliz biyoloðu Haldane'e yeni tanýþtýðý bir din adamý Tanrý hakkýnda ne düþündüðünü sormuþ. Haldane biraz baþýný kaþýdýktan sonra þöyle yanýt vermiþ : "Tanrý böcekleri çok seviyor." Dünyada þimdiye kadar tanýmladýðýmýz 2.5 milyon türün yarýsýndan fazlasýný böceklerin oluþturduðunu göz önüne alýrsak Haldane'nin bu deðerlendirmesi pek haksýz sayýlmaz. Ama ayný soruyu genç, ihtiyar, okumuþ, okumamýþ herhangi bir Dalyanlýya yönelttiðiniz zaman alacaðýnýz yanýt, doðanýn en sevgili kullarýnýn deniz kaplumbaðalarý olduðudur.

Dalyan'a ulaþým...

Dalyan bir kaplumbaða kenti olmuþ demek abartý sayýlmaz. Daha otobüsten iner inmez, þirin bir parkýn göbeðinde dikilmiþ bir ana kaplumbaða ile iki yavrusunu temsil eden bir heykel bu tutkunun en göze çarpan kanýtlarýndan bir tanesi. Kuyumcu camekanlarý kaplumbaða motifleri ile iþlenmiþ kolyeler, yüzükler ve benzer takýlarla dolup taþýyor. Dükkanlarýn önlerinde asýlan tiþörtlerin çoðunda kaplumbaða resimleri var. Bankalar, turist bürolarý, devlet daireleri, Doðal Hayatý Koruma Derneði'nin hazýrladýðý kaplumbaða afiþleri ile donatýlmýþ ve sahibi Kayserili olan Mantý lokantasýnda bile fatura, üstünde bir kaplumbaða þekli oyulmuþ madeni bir kutunun içinde geliyor.

Caretta carettalarýn heykeli...

Kaplumbaðalara tekrar döneceðiz, fakat Dalyan - Köyceðiz ekseni ve çevresi, kaplumbaða olsa da olmasa da, gerçekten görülecek yerler. Bu ufacýk cenneti görmek isteyen okuyucularýmýza yerli balýkçýlarýn düzenlediði günlük turlarý öneririz. Sekiz saat kadar süren ve size 70 bin lira (1994 yýlý fiyatlarý ile) gibi cüzzi bir ücrete mal olan turlar hem sizin minnacýk bir Mavi Yolculuða çýkmanýzý hem de yörenin en ilgi çekici yerlerini fazla yorulmadan görmenizi saðlýyor.

Dalyan'ýn genel görünümü...

Dalyan kasabasý, Köyceðiz Gölü'nü Akdeniz ile baðlayan doðal bir kanalýn kýyýlarýnda kurulmuþ. Kasabanýn 80'e yakýn tekneyi barýndýrabilecek kadar uzun bir rýhtýmý var. Genellikle tekneler, kýþlarý balýk avlamak, yazlarý ise turistleri dolaþtýrmak için kullanýlýyor. Köyceðiz - Dalyan arasýndaki ekonomik trafiðin çoðu da yine bu teknelerle yapýlýyor.

Ýztuzu plajýna hergün Dalyan'dan ve Çandýr Köyü'den dolmuþ tekneler kalkar...

Rýhtýmdan ayrýldýktan biraz sonra kendimizi sazlýklarýn oluþturduðu labirentlerin içinde bulduk. Bu sazlýklarý karýþ karýþ bilen kaptanýmýz Ramazan, teknesini büyük bir ustalýkla bu labirentlerden geçirdikten sonra ilk duraðýmýz olan çamur banyolarýna ulaþtýk. Tekneden iner inmez gözümüze çarpan bir tabeladaki þu satýrlar, yerlilerin kendilerini çevre sorunlariýa ne kadar kaptýrdýklarýnýn ilginç bir yanýtý idi : "Bizler Allah'ýn nimetlerine saygý duyar, sahip çýkarsak dünyamýz bize daha çok hizmete hazýrdýr". Buranýn "nimeti" olan çamurdan hemen yararlanmak isteyen bir kýsým tur yoldaþýmýz, hemen mayolarýný giyip ayný Kýrkpýnar'da yaðlanan pehlivanlarýn yaptýklarý gibi vücutlarýný bu çamurla bulamaya baþladýar. "Güzellik" çamuru teni yumuþatarak kýrýþýklýklarý ortadan kaldýrdýðý gibi romatizma, siyatik ve bel fýtýðý gibi hastalýklara da çok iyi geliyormuþ.

Dalyan'la Köyceðiz arasýndaki kanal labirent benzeri sazýklarý ile ünlüdür...

Sizlere bu çamurun faydalý olup olmadýðý konusunda bilimsel kanýtlara dayanan bir rapor veremeyeceðiz, ama çamura bulananlarýn tekneye döndükten sonra yüzlerinde okunan rahatlýk, çamurun en azýndan psikolojik faydalarýnýn olduðuna iþaret ediyordu.

Çandýr Köyü yakýnlarýndaki çamur banyosu...

Ýkinci duraðýmýz Sultaniye kaplýcalarý oldu. Osmanlý stilinde inþa edilmiþ olan bir hamam, kaplýcalarýn ana binasýný oluþturuyor. Hamamýn içinde de kolaylýkla 10-15 kiþinin rahatça ayakta durabileceði bir havuz var. Bu þifalý sular, nevralji, romatizma ve çeþitli cilt hastalýklarýna bire bir geliyormuþ.

Sazlýklarýn arasýndaki dar kanallar...

Eski Yunan alimi Hippokrates, "Havalar, Sular ve Yöreler" adlý kitabýnda, kaplýcalarýn saðlýða faydalarýný uzun uzun anlatýr. Ýnsan Ekolojisi bilim dalýnýn kurucularýndan sayýlan Hippokrates'e göre bir yörenin havasý, suyu ve topraðý, orada yaþayan insanlarýn yalnýz saðlýklarýný etkilemekle kalmayýp karakter ve davranýþlarýný, dolayýsýyla ö yörenin tüm kültürünü de tayin eder.

Köyceðiz Gölü kenarýndaki Sultaniye Kaplýcalarý...

Hippokrates öve öve bitiremediði Batý Anadolu insanlarýnýn fiziki güzelliklerini ve üstün karakterlerini, yörenin ýlýmlý ikliminin doðal bir sonucu olarak deðerlendirir. (Gerçi bugünlerde iklim faktörü bir toplumun kültürünü oluþturan çok sayýda faktörden yalnýz bir tanesi olarak kabul edilmekte ise de, Dalyan'da alýþveriþ ettiðimiz dükkanlarda tek bir kazýk yemememiz, garsonlardan tutun da kaldýðýmýz otel sahiplerine kadar tanýþtýðýmýz yöre halkýndan gördüðümüz sýcak ilgi, Hippokrates'in haklý olduðunu gösteriyordu.)

Kaunos kaya mezarlarý...

ÝÖ 3 bin yýlýnda Kverdanaýlar tarafýndan kurulduðu sanýlan Kaunos kentinin harabeleri turun en önemli duraklarýndan biri oldu. Antik kentin akropolü, mitolojik bir devin baþparmaðýný andýran sarp bir tepe üzerinde kurulmuþ. Akropolde 15 bin kiþilik bir tiyatro, tapýnak, bir spor merkezi, bir Roma hamamý ve toplantý alaný var. Kaunos'un kuruluþuna ait ilginç bir efsane günümüze kadar gelmiþ.

Kaunos'un tiyatrosu...

Bu efsanenin bir versiyonuna göre, Milet Kralý Miletos'un, biri kýz diðeri erkek ikiz çocuklarý olur. Kýza Byblis, oðlana Kaunos adlarý verilir. Ýki kardeþ birbirlerine çok baðlý olarak büyürler, fakat gün geçtikçe bu baðlýlýðýn bir kardeþlik sevgisinden çok daha ileri gittiði ortaya çýkar.

Sarýgerme, Ortaca ilçesine baðlý, tatil köyleri ile ünlü, þirin bir kumsala sahip bir köy...

Ülkesinden kovulan Kaunos, Dalyan'a gelerek kendi adýyla anýlan kenti kurmuþ. Byblis kardeþini bulmak için yollara düþmüþ, aramadýðý yer kalmamýþ ve artýk hasretine daha fazla dayanamayýp bir uçurumdan aþaðý atlayarak intihar etmiþ. Bu trajediyi izleyen "nymphe"ler (mitolojideki su perileri) Byblis'in cansýz vücudunu hemen bir pýnara dönüþtürmüþler. 0 gün bugün pýnarýn sularý Byblis'in aþkýyla çaðlayýp durmuþ.

Kaunos'un karþýsýna düþen balýkçýlýk dalyaný...

Kaunos kentinden bizlere kadar kalan diðer bir miras, akropolün kuzey doðusunda ve bugünkü yerleþim alanýnýn tam karþýsýndaki sarp bir yamacýn üzerindeki kayalara oyulmuþ mezarlar. ÝÖ 4. yy'da inþa edildiði sanýlan bu mezarlar, Ion tipi sütunlarýn üzerlerine oturtulmuþ üçgen þeklinde alýnlýklarý ile, görünüþte mezardan daha çok eski tapýnaklari andýrýyor. Eþ zaman Mýsýr piramitlerinin taþlarý baþka yerlerde kesilerek binbir güçlükle Nil vadisine taþýnmýþ; Kverdanaýlar ise taþý olduðu yerde kullanarak hem enerji hem de zaman bakýmýndan çok daha verimli bir metod uygulamýþlar. Daðýn entegral bir parçasý olan yapýtlarýn yýkýlma olanaðý da böylelikle sýfýra iniyor. Mezarlarýn bugün bile ancak usta bir daðcýnýn týrmanabileceði dik yamaçlar üzerinde kurulmasý da korunmalarýný kolaylaþtýran önemli bir faktör.

Dalaman Çayý üzerinde kayaking iki kiþilik botlarla yapýlýyor...

Akropolde bir saate yakýn bir zaman geçirdikten sonra teknemize döndük. Sýrada kasabaya adýný veren üç dalyandan biri var. Dalyanlar suya yerleþtirilmiþ bir çeþit büyük kafes. Doðal ortamlar uygun olduðu zaman, kafeslerin aðzý açýlýp balýklarýn içeri girmesi saðlanýyor ve balýkçýya sadece avýný kepçeyle sudan çýkarmak kalýyor. En çok tutulan kefal balýðý, bunu çipura ve levrek izliyor. Verilen emek ve yapýlan masraflarý göz önüne alýrsak burada belki de dünyanýn en rahat ve verimli balýkçýlýðý yapýlýyor. Uzun yýllar dalyanlar aðalarýn denetimi altýndaymýþ. 1921 yýlýnda halkýn kurduðu bir kooperatif idareyi ele geçirmiþ ve hisseler daha adilane bir þekilde daðýtýlmaya baþlanmýþ. Yöre halkýnýn pek raðbet etmediði, fakat dýþarýya ihraç edilen yýlan balýðý ise gölde avlanýyor. Bunlarýn dýþýnda, kanaldan geçerek Akdeniz'e açýlan balýkçý tekneleri de var.

Köyceðiz Gölü'nden akþam manzarasý...

Yolculuðumuz son duraðý olan Ýztuzu paljý, gölü denizden ayýran, 5 kilometre uzunluðunda, en geniþ yeri 200 metreyi geçmeyen bir kum bandý. Kumsalda bir iki büfe ve üstünüzü deðiþtirmek için yapýlmýþ kulübeler hariç görünürde göze çarpan baþka bir yapý yok. Ama bu mütevazi kumsalýn da tarihsel bir deðeri var : Gelecekte tarihçilerin, belki de Türkiye'de "Bütün ekolojik savaþlarýn annesi" diye adlandýracaklarý çatýþma burada gerçekleþmiþ.

Ýztuzu plajýna radar tepesinden bakýþ...

Olaylarýn yaklaþýk on yýllýk bir geçmiþi var. Büyük bir þirket, bu kumsalýn hemen yanýndaki Sülüngür Gölü'nün bir kýsmýný doldurarak evvela 3 bin 200 yataklý olarak planlanan, sonradan 620'ye indirilen bir otelin temelini atmýþ. Yöre halký memnun. Neden olmasýnlar ? Ülkemizde boþ bulunan her sahil için kullanýlan denklemler burasý için de geçerli : Büyük otel eþittir bol turist; bol turist eþittir bol para. Ama burada bu denklemlerin geçerliliðini kabullenmeyen biri var. 0 da bu savaþýn gazilerinden biri olan bir balýkçýnýn, "önümüze kattýðýmýz Alaman garý" diye tanýmladýðý Ýngiliz kökenli June Heinhoff isimli bir bayan. Balýkçýya göre halkýn tepkisi, yapýlacak tesislerin çevreyi kirleterek balýklarý ortadan kaldýracaðýnýn anlaþýlmasýndan sonra baþlamýþ. "Eninde sonunda burasý da bir Foça olacaktý" diyor bu Dalyanlý.

Dalyan'da radar tepesinden koylarýn görünümü...

Turizm, Kültür, Çevre Koruma Derneði Baþkaný Meral Beltan hanýmýn bize anlattýðýna göre ise savaþýn kökeni çok daha ilginç kaynaklara dayanýyor. June haným bu yörelere aþýk olmuþ bir insan; aþýk olduklarýnýn arasýnda kaplumbaðalar da var. June haným, eðer bu tesisler yapýlýrsa bu kumsalda 95 milyon yýl boyunca yaþamýný sürdüren kaplumbaðalarýn eninde sonunda tarihe karýþacaðýnýn bilincinde olan bir insan.

Dalaman Çayý üzerinde rafting için daha zorlu ve uzun bir etap da bulunuyor...

Tarih boyunca insanlarýn bazý hayvan türlerine karþý aþýrý bir sevgi göstermesine, hatta bazý türleri kutsal sayarak tapmasýna sýk sýk rastlarýz. Örneðin, bazý Kýzýlderili kabileleri ayýyý, güney denizlerinde yaþayan Maoriler köpek balýðýný, eski Japonlar balinayý kutsal sayarlardý. Bugün bile Budistler bir sivrisineði öldürmeyecek kadar hayvanlara saygý gösterirler. Kutsal sayýlmasalar bile, Amerika'da köpek veya kedisi olmayan bir ev zor görürsünüz. Ýngiltere'de köpek adeta ailenin bir ferdi sayýlýr.

Biz Türkler'de de eskiden beri çok yaygýn olan at sevgisi bazen öyle boyutlara ulaþmýþ ki, "Bir atý severim, bir de güzeli" diyen eski bir Türk ozaný bir an bile olsa atýný yavuklusundan daha ön plana çýkarmaktan kaçýnmamýþ. Ama, kaplumbaða ? Hadi caným sen de !

Akþam üzeri boþ þezlonglar...

Tavþana karþý yaptýðý yarýþmayý kazanmasý hariç kaplumbaðalarýn tarihe veya folklara mal olmuþ baþka bir yetenekleri olduðunu hatýrlamýyoruz. (Deniz kaplumbaðalarýnýn çiftleþmesi 4.5 saat kadar sürer, ama belki de bir dünya rekoru olan bu performansýn halk tarafýndan bilindiðini tahmin etmiyoruz.) Öte yandan, olaya bir de ekolojik yönden bakarsanýz karþýnýza çok daha baþka bir tablo çýkar. Mikroskobik bakterilerden tutun da beþ tonluk bir file kadar bütün hayvanlar, hem birbirleri ile hem de çevreleriyle çeþitli iliþkiler kurarlar ve bu iliþkilerin en önemlileri Orhan Veli'nin; "Büyük balýk küçük balýðý yer demiþler" mýsrasýnda bahsettiði besin zinciri ve bu zincirlerin oluþturduðu besin aðlarýdýr. Küçük balýk ortadan kalkarsa, aç kalan büyük balýðýn hali dumandýr; yok ayný akýbet büyük balýðýn baþýna gelirse o zaman meydaný boþ bulan küçük balýklar kýran kýrana bir rekabete girerler ve sonuçta bazý balýk türleri de bu rekabet sonucu ortadan yok olabilir. Bir türün yok olmasý, besin zincirinin diðer halkalarýný da olumsuz olarak etkileyebilir.

Þimdi Ýztuzu kumsalýna geri dönelim. Ülkemiz sularýnda biri halk dilinde sini kaplumbaðasý - bilimsel adý Caretta caretta - ve diðeri yeþil kaplumbaða - Chelonia mydas - diye bilinen iki tür deniz kaplumbaðasý yaþar. Deniz kaplumbaðalarýnýn eti özellikle deniz kýyýlarýnda yaþayan toplumlar için önemli bir besin kaynaðýdýr. 15. yy'dan baþlayarak yakýn zamanlara kadar deniz kaplumbaðalarý, uzun seferlere çýkan gemicilerin taze et ihtiyacýný karþýlamýþtýr.

Ýztuzu plajýnda kaplumbaða yuvalarýnýn zarar görmemesi için kýyýdan itibaren 10 ile 35. metreler arasýndaki kazýklarýn arasýna þezlong, þemsiye koymak, havlu sermek, oturmak yasaktýr. Ýlk 10 m Özel Çevre Koruma Kurumu görevlileri tarafýndan denetlenmektedir...

Musevi inancýnda olduðu gibi Ýslam inancýnda da kabuklu hayvan eti makbul sayýlmadýðýndan ülkemiz kaplumbaðalarý uzun zamanlar normal yaþamlarýný sürdürmeyi baþarmýþlardýr. Ancak, gün geçtikçe kýyýlarýmýzýn bir taþ yýðýný halini almasý kaplumbaðalar için ciddi sorunlar yaratmýþtýr.

Caretta caretta'lar yumurtalarýný býrakmak için genellikle ayýþýðýnýn çevreyi aydýnlattýðý gecelerde kumsala çýkarlar...

Zamanlarýný genellikle denizde geçiren bu kaplumbaðalarýn diþileri, yumurtlama mevsiminde üç veya dört kere kumsala çýkarak yumurtalarýný kendi kazdýklarý bir çukura gömerler. Ýki ay sonra yumurtadan çýkan yavrular geceleyin, suyun pýrýltýsýný bir pusula gibi kullanarak, denize ulaþýrlar.

Caretta neslini sürdürecek yumurtalarýný Ýztuzu kumsalýnda açtýðý yuvasýna yumurtlar...

Kumsalda görünebilecek bir ýþýk, büyük bir otelin lambalarý gibi, yavrularýn denize deðil ýþýðýn olduðu yöne doðru gitmelerine yol açar ve güneþ doðduðunda çok yumuþak olan kabuklarý vücutlarýný kýzgýn þualardan koruyamadýðý için kavrulup giderler. Doðal bir ortamda býrakýlan 70 civarýndaki yumurtadan çýkan yavrularýn zaten büyük bir kýsmý kertenkelelere, yengeçlere, kuþlara ve tilkilere yem olur ve ancak bir veya iki tanesi kendini kurtarmayý baþarýr. Bir de buna kumsalýn yanýnda koskocaman bir otelin, yavrularýn navigasyonunu bozacak ýþýklarýný eklerseniz, o kumsalda yumurtlayan kaplumbaðalarýn neslinin eninde sonunda yok olacaðý büyük bir olasýlýktýr.

Kaynak : Atlas ,Aylýk Gezi Dergisi, Sayý 19