ISO 14000... Çevre Kalitesi Yönetimi...

ISO 14000 dizisinde ver alan standartlar, UYS'de olduðu üzere, "süreç"lere dayalýdýr. Standartlar gelecekteki çevre yönetimi için bir "prototip" yaratmakta ve kamu tarafýndan geliþtirilen kurallarýn uygulanmasýna dayalý emret - denetle yaklaþýmý verine firmalarýn gönüllü katýlýmlarýný yönlendirmek ve özendirmek amaçýný gütmektedir. Böylelikle, dayatýcýlýk yaklaþýmý verine, çevre koruma amaçlý gönüllü önlemlerin firmalarýn, yani çevreyi kirleten kuruluþlarýn, yönetim sistemlerine aktarýlmasýna çalýþýlmaktadýr...

Endüstri ve çevre iliþkileri her zaman bir sorun kaynaðý olarak algýlanmýþtýr. Çevre kirliliklerinin önemli bir bölümünün endüstriden kaynaklanmasý bu iki kesimin mensuplarý arasýnda sürekli bir çatýþmanýn ve sürtüþmenin kaynaðý olmuþtur. Kuþkusuz bunda gerçek payý vardýr. Çevresel deðerleri "serbest mal", yani bedelsiz ve ücretsiz üretim girdisi, olarak kabul eden alýþkanlýklar ve inanýþlar üretim sonrasý atýklarýn çevreve geliþigüzel býrakýlmasýnda herhangi bir sakýnca görmemiþlerdir.

Öte yandan, günümüzde özel sektöre iliþkin olarak yönetim standartlarý giderek geliþmekte ve kapsadýðý alanlar geniþlemektedir. 1950 yýllarýndan bu yana uluslararasý yönetim kuramýnda geniþ bir ver bulan "toplam kalite yönetimi" (TKY) yaklaþýmý Uluslararasý Standartlar Örgütü (International Standards Organization - ISO) tarafýndan belirli bir standarda konu edilmiþtir. Deming'in "müþteri tatmini" ve "en az hata" ilkelerine dayalý olan Uluslararasý Yönetim Standardý (UYS, ISO 9001 ve 9002) özellikle geliþmiþ ülkelerde giderek geniþleven bir uygulama alaný kazanmaktadýr. Örneðin, ABD'de her hafta yaklaþýk 250 kadar firma bu standarda sahip olmak için baþvuruda bulunmaktadýr.

ISO 9001 ve 9002 bir süreç standardý olup özel sektör kuruluþlarýnda yönetim sürecini toplam kaliteyi artýrarak geliþtirmeyi amaçlamaktadýr. Bu yoldaki bir baþka geliþmeyi de yine Uluslararasý Standartlar Örgütü tarafýndan geliþtirilen ve ISO 14000 kod sayýsý ile dizilendirilen, Uluslararasý Çevre Yönetiml Standardý (UÇYS) oluþturmaktadýr. UÇYS de, UYS gibi bir süreç ölçünüdür. UÇYS çevresel kalitenin korunmasý ve geliþtirilmesi yönünde firmalar tarafýndan yerine getirilmesi gereken gönüllü çevre yönetimi sistemlerini belirlemekte ve ilgililere önermektedir.

UÇYS ile ilgili ilk giriþim 1992 yýlýnda Rio de Janeiro'da toplanan "Birleþmiþ Milletler Çevre ve Kalkýnma Konferansý"nda yapýlmýþtýr. Burada yapýlan görüþmeler sonucunda ISO öncülüðünde, örnek nitelikli bir çevre yönetimi sürecinin oluþturulmasý amacýyla giriþimde bulunulmasý kararlaþtýrýlmýþtýr. ISO'nun eþgüdümünde gerçekleþtirilen çalýþmalara 50'den fazla ülke katkýda bulunmuþtur.

Standard geliþtirme çalýþmalarý çerçevesinde teknik çalýþma gruplarýnca hazýrlanan belgeler ISO Genel Kurulu'na sunulmuþ ve burada kabul edilen standartlar kesinleþtirilmiþtir. ISO 14000 dizisi son þeklini 1996 yaz aylarýnda yapýlan toplantýlarda almýþ ve kesinleþtirilen standart ISO'ya üye ülkelere duyurulmuþtur. Üye ülkeler, bu arada Türkiye, UÇYS'ný uygulama alanýna koymak için çalýþmalar baþlatmýþlardýr. Türkiye'de TS - ISO 14000 kod sayýsý ile yürürlüðe konulan dizi sürekli deðiþikliklere konu olmakla birlikte halen yürürlükte olan standartlar sisteml içindeki yerini almýþ bulunmaktadýr.

ISO 14000 dizisinde yer alan standartlar, UYS'de olduðu üzere, "süreç"lere dayalýdýr. Standartlar gelecekteki çevre yönetimi için bir "prototip" yaratmakta ve kamu tarafýndan geliþtirilen kurallarýn uygulanmasýna dayalý emret - denetle yaklaþýmý yerine firmalarýn gönüllü katýlýmlarýný yönlendirmek ve özendirmek amacýný gütmektedir. Böylelikle, dayatýcýlýk yaklaþýmý yerine, çevre koruma amaçlý gönüllü önlemlerin firmalarýn, yani çevreyi kirleten kuruluþlarýn, yönetim sistemlerine aktarýlmasýna çalýþýlmaktadýr. Bu baðlamda firmalara önerilen kesin bir yönetim ve planlama süreci yoktur. Firmalar kendilerine özgü koþullarýný da dikkate alarak, yeni yaklaþýmlar geliþtirmeye özendirilmekte ve desteklenmektedir. Bu çerçevede ISO 14000 dizisi, ISO 9000 dizisinde olduðu üzere bir gönüllü çevresel standartlar ve kýlavuzluk sistemi olmak durumundadýr. ISO 14000 herhangi bir özel sektör kuruluþunda olmasý gereken bir çevre yönetimi sisteminin temel gereklerini ortaya koymaktadýr.

Bu açýdan bakýldýðýnda ISO 14000 UÇYS yaklaþýmý hem kamu yönetimi ve hem de çevre yönetimi açýsýndan önemli bir dönemeç taþý olmak özelliðini kazanmaktadýr. ISO 14000 yaklaþýmý kamu yönetimi açýsýndan büyük bir yenilik içermektedir. Nitekim, bu baðlamda, çevresel kalitenin korunmasýndan ve geliþtirilmesinden sorumlu olan merkezi ve yerel yönetim kuruluþlarý uyulmasý gereken kurallar ve standartlar geliþtirmek ve bunlara uymayanlara yasal yaptýrýmlar uygulamak yerine çevre açýsýndan sakýncalý etkiler yaratabilecek kuruluþlara sahip olmalarý gereken çevre yönetimi konusunda yönlendirici yardýmlarda bulunmakta ve bu gibi kuruluþlarýn gönüllü olarak çalýþmalara katýlmalarý özendirilmek istenmektedir. Böylelikle yalnýz çevre yönetimi alanýnda deðil ayný zamanda kamu yönetimi kuramýnda da çok önemli bir anlayýþ deðiþikliði olmaktadýr.

ISO 14000 ulusal ve yerel çevre yönetimi açýsýndan da büyük bir önem taþýmaktadýr. Bugüne kadar ekonomik açýdan kalkýnma ve çevre koruma ikilemini birbirleri ile baðdaþmaz ya da birbirlerini dýþlayan iki olgu gibi gören ve bu ikilem içinde yer alan unsurlardan hangisine kendilerini yakýn görüyorlarsa ikinci endiþeyi ihmal eden yaklaþým sahibi endüstri yöneticilerinin ve devlet adamlarýnýn yerine ekonomik geliþme ile birlikte çevreyi de koruyabileceklerini savunan yeni yönetici tipleri ortaya çýkmaya baþlamaktadýr. Bu niteliði itibariyle ISO 14000 yaklaþýmý hem yeni bir kuramsal yaklaþýmý ortaya koyarak ve hem de firmalarýn çevre konusundaki uygulamalarýný ölçünleþtirerek çevre yönetiminde önemli bir açýlýmýn gerçekleþmesine yardýmcý olmaktadýr.

ISO 14000 dizisinin geliþimine kaynaklýk eden pek çok ulusal ve uluslararasý unsur vardýr. Ulusal ölçekte, ISO 14000 dizisinin geliþtirilmesi konusunda ilk geliþmeler Fransa ve Hollanda'da yaþanmýþtýr. Bu ülkelerde 1990'lý yýllarýn baþýnda kabul edilen yasal düzenlemeler ile "çevre muhasebesi yaklaþýmý" (environmental accounting) adý altýnda iþletmelerin çevresel standartlara gönüllü katýlýmýný desteklemek ve "çevre denetçiliði"ni geliþtirmek yolunda ilk adýmlar atýlmýþtýr. Bu yasal geliþmeler çerçevesinde belirli bir büyüklük ölçüsünün üzerindeki iþletmelerden öncelikle bir çevre politikasý geliþtirmeleri, bu politikayý halka duyurmalarý ve ilgili kamu birimlerine (çevre müfettiþleri - environmental inspectors) sunmalarý ve onaylatmalarý istenmeye baþlanmýþtýr. Bu yasal yükümlülükler, doðal olarak, iþletmeleri kendi içlerinde çevresel kurumsallaþmaya ya da bu alanda hizmeti sunan özel sektör kuruluþlarýndan hizmet satýn almaya zorlamýþtýr.

Yine, ayný þekilde, ABD'de ve özellikle California'da ISO 14000'in ISO tarafýndan kesinleþtirilmesinden çok önce çevre denetçiliði kurumu oldukça yaygýn bir duruma gelmiþtir. Geliþtirilen yeni çevresel standartlara uyum saðlamak durumunda olan iþletmeler ilgili özel sektör kuruluþlarýndan hizmet satýn almak istemiþler ve bu durum ortaya çýkan talep nedeniyle çevre denetçiliðinin geliþmesine önemli katkýlarda bulunmuþtur.

Öncelikle California'da baþlayan bu eðilim giderek ABD'nin öteki eyaletlerinde ile yansýma bulmuþ; çevre denetçileri kendi aralarýnda örgütlenerek meslek kuruluþlarý oluþturmuþlar ve çevrenin geliþtirilmesi konusunda daha etkili bir rol oynamaya baþlamýþlardýr.

Bu geliþmeler, ABD'nin federal çevre örgütü olan Çevre Koruma Ajansý'nda (EPA) çeþitli yansýmalar bulmaya baþlamýþtýr. Henüz tam anlamýyla konunun içine girmiþ olmamakla birlikte EPA içinde çevre denetçiliði yaklaþýmýnýn gelecekte daha çok geniþlik kazanacaðýný gösteren belirtiler ortaya çýkmaya baþlamýþtýr. Ancak, ABD'nin Ulusal Standartlar Enstitüsü (ANSI, American National Standards Institute.) IS0 14000 dizisinin geliþtirilmesinde çok önemli bir rol sahibi olmuþ ve bu rol EPA tarafýndan da desteklenmiþtir.

Bununla birlikte EPA tarafýndan geliþtirilmekte olan "Saðduyu Giriþimi" (Common Sense Initiative) ve Birleþik Devletler Baþkaný'nýn "XL" (Excellence) Projesi ve "Çevresel Liderlik Programý" (Environmental Leadership Program) gibi yeni çalýþma yöntemleri iþletmelerinin gönüllü katýlýmýný destekleyen çalýþma biçimleri olarak ortaya çýkmaktadýr.

Öteki uluslararasý geliþmelerin baþýnda ise Avrupa Birliði tarafýndan geliþtirilen ve yürürlüðe konulan "Çevresel Yönetim ve Denetçilik Yönetmeliði" (EMAR, Eco-Management and Audit Regulation) gelmektedir. ISO 14000 dizisi ve EMAR hemen hemen ayný konularý kapsamakta ve benzer yaklaþýmlar içermektedir. Ýki belge arasýnda daha iyi uyum saðlanabilmesi ile ilgili çalýþmalara Avrupa Birliði'nde devam edilmektedir.

1992 Rio Konferansý'nda üzerinde görüþ birliðine varýldýðý üzere, ISO Teknik Yönetim Komisyonu 1993 Ocak ayýnda, çevresel yönetim araçlarý ve sistemleri için yeni standartlar geliþtirmek üzere teknik komiteler kurulmasýna karar vermiþtir. Verilen kararda yeni standartlarýn yalnýzca yönetsel araç ve sistemleri kapsamasý ve buna karþýlýk emisyon ve deþarj düzeyi ile ilgili herhangi bir kýsýtlamayý içermemesi öngörülmüþtür.

Yapýlan çalýþmalar sonucunda aþaðýda belirtilen alanlarda standartlaþtýrma çalýþmalarý yapýlmasýna karar verilmiþtir : (a)çevre yönetim sistemleri, (b) özellikler ve kullaným kýlavuzu, (c) Çevre yönetim ilkeleri kýlavuzu (sistemler ve destekleyici sistemler), (d) çevre denetim kýlavuzu, (e) çevre ile ilgili denetimin genel ilkeleri, (f) denetim yöntemi (çevre yönetim sistemlerinin denetimi), (g) çevre denetçilerinin sahip olmalarý gereken özellikler, (h) çevresel etiketleme, (i) çevresel etiketlemenin temel ilkeleri (j) çevreyle ilgili iddialarýn özbeyaný (terimler ve tanýmlar), (k) çevresel baþarýmýn (performance) deðerlendirilmesi, (l) yaþam döngüsü deðerlendirmesi (genel ilkeler ve uygulamalar), (m) ürünlerin çevresel yönlerinin ürün standartlarýna dahil edilmesi ile ilgili kýlavuz ve (n) ölçün yazarlarý için çevresel kýlavuz.

ISO 14000 dizisi içinde yer alan standartlar bu belgeye sahip olmak isteyen iþletmeler için herhangi bir çevresel baþarým düzeyinin elde edilmiþ olmasýný zorunlu kýlmamaktadýr.

ISO 14000 ölçününe sahip olabilmek için iþletmelerin aþaðýdaki koþullarý yerine getirmeleri gerekmektedir : (a) ÇYS'nin tümünü uygulamayý kabul etmek, (b) yürürlükteki yasal düzenlemelere iþletme tarafýndan uyumun saðlanabilmesinin güvence altýna alan etkili bir çevre yönetimi sistemine sahip olmak ve (c) iþletmenin yeni ürün planlamasý ve üretim etkinlikleri ile ilgili olarak çevrenin korunmasý ve kirlenmelerin önlenmesi için kendi sistemlerini sürekli olarak geliþtirmeye uygun yönetim sistemlerine sahip olmak.

ISO 14000 sisteminin elde etmeyi hedeflediði temel yararlarý ülke içi ya da uluslararasý ticaretin geliþtirilmesi, çevresel deðerlerin daha iyi korunmasý ve geliþtirilmesi ve sürdürülebilir kalkýnmaya katký gibi üç ana konu üzerinde toplayabilmek olanaklý görülmektedir : (1) Ticaretin geliþtirilmesi : Her ülkenin kendi öz koþullarý açýsýndan geliþtirdiði ulusal ya da bölgesel çevre standartlarý, bir anlamda, bürokratik nitelikli bazý ticaret engellerinin ortaya konmasý ile sonuçlanmaktadýr. Ülkelerin çevre yönetimi konusunda ortak bir ölçün sistemine sahip olmalarý hem ülkelerarasý uygulama birliðini saðlayacak ve hem de ülkelerin ticaret yaptýklarý ülkelerde ne gibi çevresel standartlarýn yürürlükte olabileceðini önceden bilebilmelerine yardýmcý olacaktýr. (2) Çevresel deðerlerin korunmasý : Standartlarýn temel iþlevlerinden biri de firmalarýn yürürlükteki hukuksal yükümlülükleri yerine getirmeye kararlý ve bu yükümlülüklere baðlý olduklarýný kanýtlamak yolunda bir olanak yaratmasýdýr. Böylelikle iþletmeler çevre koruma konusunda sürekli olarak kurumsal bir özen ve dikkate sahip olduklarýný sergileyebilmek olanaðýna kavuþmaktadýrlar. (3) Sürdürülebilir kalkýnma : Yönetim standartlarý, özellikle geliþmekte olan ülkeler için geliþmiþ ülkelerdekine benzer koruma endiþelerine sahip olduklarýný gösteren çalýþmalara baþladýklarýný gösteren önemli bir dönemeç taþý olabilecektir. Böylelikle, geliþmekte olan ülkeler daha az kaynak harcayarak geliþmiþ ülkelerin çevresel deneyimlerinden yararlanabilecek ve bu yolda bilgi ve teknoloji aktarýmýna konu olabileceklerdir. Bu baðlamda, Dünya Bankasý gibi uluslararasý örgütler ISO 14000 dizisinin uygulanma düzeyini kredi verilen ülkelerin çevresel deðerleri koruma konusundaki kararlýlýklarýnýn ve içtenliklerinin göstergesi olarak görmeye baþlamýþlardýr.

ISO 14000 dizisinden beklenebilecek öteki yararlar aþaðýda belirtilmiþtir : (a) Ulusal kural ve yöntemlerin uyumlaþtýrýlmasýna katkýda bulunmak, (b) Ticari engelleri ve buna iliþkin karmaþalarý en az düzeye indirgemek, (c) Ülkelararasý uygulamalarda kesinliði ve tutarlýlýðý geliþtirmek, (d) Çevresel baþarýmýn geliþmesine ve ilerlemesine yol açmak, (e) Yürürlükteki mevzuata etkili bir uyumun saðlanmasýna katkýda bulunmak, (f) Mevcut mevzuata uyumu saðlamanýn ötesinde bir baþarým düzeyine geçebilmek için uygun bir kurumsal çerçeve yaratmak, (g) Ýþletmelere çevresel deðerlerin korumasý ilkesine baðlý olduklarýný sergilemeleri konusunda yardýmcý olmak, (h) Ýþletmelerin kamuoyu önündeki imajlarýný iyileþtirmeleri konusunda yardýmcý olmak, (i) Baþarým ile ilgili bildirgelere güvenilirlik kazandýrmak, (j) Çevre yönetimi konusunda Dünya ölçeðinde bir odak noktasý oluþturmak, (k) Ýþletme içi kültürü çevresel sorunlar konusunda daha duyarlý kýlmak ve (l) Çevrenin iyileþtirilmesi alanýnda gönüllü iþbirliði standartlarý yaklaþýmýný geliþtirmek.

ISO 14000 Uluslararasý Çevre Yönetimi Standartlarý dizisi biri kamu yönetimi kuramýnýn geliþmesi ve diðeri de çevre yönetimi ve planlamasý kuramý açýsýndan olmak üzere iki temel bilim dalýnda yarattýðý etkiler bakýmýndan önem taþýmaktadýr.

Kamu yönetimi bilimi açýsýndan ISO 14000 dizisi uygulamada giderek daha fazla kendini göstermeye baþlayan kamu hizmetleri için ölçünler geliþtirme yaklaþýmýnýn bir örneði olarak ortaya çýkmaktadýr. TKY yaklaþýmýnýn etkisi ile geliþme eðilimi içine giren ve kamusal toplam kalite yönetimi yaklaþýmý olarak isimlendirilebilecek olan bu yaklaþým kamu yönetiminde verimlilik, etkililik ve saydamlýðýn saðlanmasý ve böylelikle de kamu yönetiminde istenilen iyileþmenin gerçekleþtirilmesi yolunda önemli bir gizli umut olarak ortaya çýkmaktadýr. Bu tür yaklaþýmlarýn geliþmesi ve uygulamada yaygýnlýk kazanmasý oranýnda kamu yönetimi güçlenecek ve toplumun kamu yönetiminden beklediði tatmin gereksinimi giderilmiþ olacaktýr.

Çevre yönetimi ve planlamasý açýsýndan ISO 14000 yaklaþýmýnýn getirdiði olumlu katkýlar kamu yönetiminden de ileride görülmektedir. Bir kere çevre yönetimi açýsýndan gönüllülük yaklaþýmýna dayalý yeni bir yönetsel yaklaþým ortaya konmaktadýr. Bu yaklaþýmýn, emret - denetle yaklaþýmýnýn yerini alacak bir yaklaþým olarak ortaya çýkmýþ olmamakla birlikte, ona göre bazý farklýlýklar ve üstünlükler taþýdýðý açýklýkla görülmektedir. Ýkincisi, uluslararasý çevre yönetimi uygulamalarýnda ortaklýðý saðlamasý açýsýndan da ISO 14000'in önemli katkýlar getireceði anlaþýlmaktadýr. Üçüncüsü, ISO 14000 yaklaþýmý çevre yönetimi ve planlamasý açýsýndan mevcut kuramsal bilgileri bütünleþtirmesi ve yeni bilimsel açýlýmlar önermesi bakýmýndan da büyük bir önem taþýmaktadýr.

Bu temel iyileþmelerin sonucu olarak yerel, ulusal, uluslararasý ve endüstriyel çevre kalitesinde önemli geliþmeler yaþanacaktýr. Çevresel kirlilikler kirletici iþletmelerin gönüllü katýlýmý ile daha baþlangýç aþamasýnda iken denetim altýna alýnabilecek ve giderilebilecektir. Böylelikle de çevresel kalitenin korunmasý ve geliþtirilmesine yönelik proje etkinlikleri daha ekonomik ve düþük bir maliyetle gerçekleþtirilebilecektir.

Ancak, ülkemiz açýsýndan önemle ve özenle belirtilmelidir ki ISO 14000 yaklaþýmýnýn geliþmesi yolunda engeller vardýr. Bu engellerin birincisi ve daha fazla önemli olaný çevre denetimi yapabilecek kurumlarýn yeterince geliþmemiþ olmasýdýr. Ýkinci engel de "akreditasyon" sisteminin, yani firmalara yeterlik belgesi verecek olan sistemin henüz ülkemizde kurulmamýþ olmasýdýr.

Çevresel yönetim ve planlama açýsýndan olduðu kadar kamu yönetimi açýsýndan da önem taþýyan bu konunun ülkemizde beklenen yararlarý saðlayabilmesinin öncelikle biraz önce sayýlan temel eksikliklerin giderilmesine baðlý olduðu unutulmamalýdýr.

Kaynak : Çevre ve Ýnsan, T.C. Çevre Bakanlýðý Yayýn Organý, Sayý 38